Karbon zincirini oluşturan karbon atomları arasında en az bir çift bağ bulunuyorsa, bu moleküllere Alken (İngilizce: Alkene) adını veriyoruz. Örnek olarak aşağıdaki resimde, beş karbon atomundan oluşan bir zincir gösteriliyor. Dikkat ederseniz, en soldaki ilk iki karbon atomu birbirlerine çift bağ ile bağlanmış durumda. Bu tür molekülleri isimlendirirken, alkanlardan farklı olarak sondaki -an ekini silerek, yerine (molekülün bir alken olduğunu belirtmek için) -en ekini getiriyoruz.
Not: Bu içeriği genişletilmiş haliyle video olarak da izleyebilirsiniz. Dersler başlığı altındaki Temel Malzeme Dersleri video listesine göz atmak için resme tıklayın.
Yukarıdaki zincirde beş karbon atomu olduğuna göre, pentan yerine penten dememizin yeterli olacağını düşünebilirsiniz. Kısmen doğru olsa da, alken moleküllerini adlandırırken çift bağın hangi karbon atomları arasında olduğunu da molekülün adı içinde belirtmemiz gerekiyor. Şimdi, yukarıdaki penten molekülünü ele alarak bu işlemin nasıl yapıldığına bakalım.
Çift bağın konumunu bulmak için, alkil gruplarını adlandırırken yaptığımız gibi, zincirdeki karbon atomlarını zincirin iki ucundan başlayarak sayıyoruz. Çift bağın konumunu, yani kaçıncı atomun ardında yer aldığını, mümkün olan en küçük sayı ile ifade etmeye çalışıyoruz. Örnek olarak yukarıdaki gösterimde atomları soldan saymaya başladığımızda, çift bağın birinci ve ikinci karbon atomları arasında yer aldığını görüyoruz. Diğer uçtan başladığımızda ise, dördüncü ve beşinci atomlar arasında. Çift bağın konumunu belirten en küçük sayı bu durumda 1 olduğu için, bu sayıyı molekülün adının ortasına yazarak adlandırmayı tamamlıyoruz. Bu örnekte gösterilen molekülü, dolayısıyla, pent-1-en olarak adlandırmış oluyoruz. Ortadaki 1 rakamı bize çift bağın birinci ve dolasıyla hemen ardından gelen ikinci karbon atomu arasında olduğunu gösteriyor. Bu bileşikler adlandırılırken kullanılan farklı yaklaşımlar da mevcut. Örneğin bazı kaynaklarda tek bağ olduğunu vurgulayan 1 rakamının molekül adının ortasına değil, başına yazıldığını da görebilirsiniz: 1-penten, gibi.
Eğer molekül birden fazla çift bağ içeriyorsa, aynı yöntemi takip ederek bütün çift bağların yerini belirtebiliyoruz. Fakat bu tür durumlarda, molekülde birden fazla çift bağ olduğunu belirtmek için, molekül adının sonuna farklı ekler getiriyoruz: Eğer molekülde iki adet çift bağ bulunuyorsa, –en yerine –adien, üç adet çift bağ bulunuyorsa da –atrien ekini getiriyoruz. Örnek olarak aşağıdaki resimde iki çift bağ içeren 1,3-heptadien molekülü gösteriliyor.
Alkanlar gibi alkenler de halkalı zincir yapı oluşturabiliyorlar. Bu molekülleri adlandırırken sikloalkanlara benzer bir yaklaşım uyguluyoruz. Aşağıda gösterilen resim üzerinde bu molekülün nasıl adlandırılacağını tarif etmeye çalışalım.
Aşağıdaki yapıda, ana zincirdeki karbon atomlarını saydığımızda zincirin altı karbon atomundan oluştuğunu görüyoruz. Zincir halkalı yapıya sahip olduğuna göre ve içerisinde bir de çift bağ bulunduğuna göre karşımızdaki molekülün siklohekzen olduğunu söyleyebiliriz. Halkalı alken zincirleri eğer tek bir çift bağ içeriyorsa, çift bağın bir ucundaki karbon atomunu başlangıç noktası olarak alıp (yani aşağıda 1 numaralı C atomu) çift bağın diğer ucundaki C atomu da ikinci atom olacak şekilde karbon atomlarını sayıyoruz. Aşağıdaki resimde çift bağın iki ayrı ucundan başlayarak karbon atomlarını nasıl saydığımız iki farklı renkteki rakamlarla gösteriliyor. Her iki yönde karbon atomlarını sayarken, alkil grubunun hangi yönde daha düşük bir rakama denk geldiğini bulmaya çalışıyoruz. Örneğin aşağıdaki gösterimde, kırmızı renkteki rakamlarla gösterilen şekilde saydığımızda alkil grubunun dördüncü, diğer yönde (mavi rakamlarla) saydığımızda ise beşinci karbon atomuna denk geldiğini görüyoruz. Kırmızı renkle gösterilen şekilde saydığımızda daha düşük bir rakama denk gelmesi nedeniyle, bu alkil grubunun konumunu molekülün adının önüne 4 rakamını ekleyerek belirtiyoruz. Alkil grubunu, tek bir karbon atomundan oluştuğu için metil olarak adlandırarak, bu molekülün adını 4-metilsiklohekzen olarak yazıyoruz.
Alkanlar ve alkenlerden farklı olarak zincirdeki karbon atomlarının aralarında üçlü bağ kurmaları da mümkün olabiliyor. En az iki karbon atomu arasında bir üçlü bağ bulunduran bu moleküllere Alkin (İngilizce: Alkyne) adını veriyoruz. Alkinleri adlandırırken alkenler için tarif ettiğimiz yolun aynısını izliyoruz. Farklı olarak, molekülün en az bir üçlü bağ içerdiğini (yani alkin olduğunu) belirtmek için sonuna -en yerine -in ekini getiriyoruz.
Devamı:
- Sonraki sayfa: Polimer moleküllerinin genel yapısı
- Önceki sayfa: Polimerler: Organik bileşiklerin adlandırılması – Alkil grubu içeren alkanlar
- Ana konu başlığı: Temel Malzeme Bilgisi